Gianni Liotti -ewolucjonistyczna teoria motywacji
Z przyjemnością publikujemy artykuł Francesca Fiore, opublikowany na łamach Giornale di Psicologia, dziękujemy redakcji za wyrażenie zgody na polski przekład i publikację.
Giovanni Liotti starał się połączyć badania z psychologii rozwojowej, neuronauki, badania nad afektywnym funkcjonowaniem człowieka w projekt rewolucyjnej i nowatorskiej psychoterapii integrującą klinikę i badania naukowe. Największym jego osiągnięciem jest rozwój teorii interpersonalnych systemów motywacyjnych.
Badania nad interpersonalnymi systemami motywacyjnymi (SMI) umożliwiły Gianni Liottiemu zaproponowanie nowego wyjaśnienia genezy i utrzymywania się zaburzeń psychopatologicznych.
Poniżej zamieszczamy tłumaczenie artykułu F. Fiore opublikowanego 10 maja 2018 na łamach State of Mind http://www.stateofmind.it Redakcji Giornale di Psicologia gorąco dziękujemy za wyrażenie zgody na polski przekład i publikację na naszej stronie.
Giovanni Antonio Liotti urodził się w Trypolisie (Libia) 27 marca 1945 r. Ukończył studia medyczne w Rzymie, a następnie specjalizację z psychiatrii (1962 – 1973). Po studiach pozostał na uniwersytecie, najpierw jako stypendysta, a następnie jako badacz. Główne zainteresowania Liottiego skupiały się na zastosowaniu i integracji teorii przywiązania Johna Bowlbiego w psychoterapii i dla zrozumienia psychopatologii.
W 1978 r. był członkiem – założycielem Włoskiego Stowarzyszenia Terapii Poznawczej i Behawioralnej (SITCC), którego w latach 2000-2006 był Prezesem.
W 1983 r. wraz z Vittorio Filippo Guidano napisał książkę „Cognitive processes and emotional desorders”, która nagrodzona została jako najlepsza książka roku na temat psychoterapii. Od tamtego czasu jego zainteresowania skoncentrowały się na badaniu związku pomiędzy psychopatologiczną dysocjacją a przywiązaniem zdezorganizowanym. W 2005 r. otrzymał nagrodę Pierre Janet’s Writing Award.
Liotti i systemy motywacyjne
W czasach, gdy jedynym akceptowanym paradygmatem psychoterapeutycznym była psychoanaliza, Liotti starał się połączyć badania prowadzone na polu psychologii rozwojowej, neuronauki, funkcjonowania afektywnego ze sposobami prowadzenia psychoterapii. Ta próba integracji była jego wielką innowacją i ewolucją, w której zestawiał w terapii razem to, co nowe oraz wyniki badań, by stworzyć rewolucyjny i innowacyjny projekt psychoterapii.
Liotti od samego początku badał emocje odwołując się od teorii takich autorów jak Ekman, Bowlby, Panksepp, Gilbert.
Bowlby i Panksepp podzielają w zasadzie główną tezę istnienia systemów psychobiologicznych będących owocem ewolucji, homologicznych u zwierząt i u człowieka, które regulują charakterystyczną sekwencję tak zachowań, jak i emocji, w obliczu osiągnięcia specyficznych, adaptacyjnych celów.
Ewolucjonistyczna teoria motywacji Liottiego bierze pod uwagę tak niskie, jak i wysokie procesy w trójdzielnej, hierarchicznej organizacji, w której różne systemy motywacyjne ulokowane są na poziomie najniższym, średnim i najwyższym, zgodnie z ich sukcesywnym pojawieniem się w trakcie ewolucji. Podkreśla się więc zwrotność informacji pomiędzy systemami motywacyjnymi, która w sposób dwukierunkowy łączy poziom archaiczny, środkowy i najwyższy, ewolucjonistycznie najnowszy.
Hierarchia systemów motywacyjnych
Mózg człowieka ma hierarchiczną strukturę rozwojową zorganizowaną na trzech poziomach: gadzim, limbicznym i neokorowym. Architektura systemów motywacyjnych kieruje się tą trójdzielnością, ze wzrostem swojej podatności na wpływy środowiska wraz z przejściem do wyższego poziomu hierarchii.
Poziom najbardziej archaiczny organizacji motywacji związany jest z aktywnością neuronową ulokowaną w mózgu gadzim: pniu mózgu i jądrach podstawy. Stanowią go systemy, które regulują zachowania niespołeczne ukierunkowane na regulację funkcji fizjologicznych, obronę przed niebezpieczeństwami, określanie i kontrolowanie własnej fizycznej przestrzeni życiowej, zapewnienie sobie pokarmu oraz reprodukcję seksualną.
Na tych niespołecznych systemach opierają się te, należące do nowszej historii ewolucyjnej, które kontrolują interakcje społeczne charakterystyczne dla ssaków. Ten drugi poziom odpowiada aktywności obwodów nerwowych zlokalizowanych w obszarze limbicznym mózgu zawierającym ciało migdałowate i zakręt obręczy. Zachowania społeczne podejmowane przez ssaki ujawniają pewne uniwersalne podobieństwa: separacja określa system motywacyjny przywiązania lub proszenia o opiekę; miękki i powtarzający się kontakt cielesny, ten opieki lub udzielanie opieki; rytuały zalotów, seksualny; wyzywające lub uległe postawy określają system współzawodnictwa, lub agonistyczny i na koniec — u bardziej rozwiniętych ssaków jak naczelne — zabawa społeczna oraz wspólnie podzielana uwaga odwołują się do systemu parytetowej współpracy.
Trzeci poziom, prerogatyw rodzaju ludzkiego, zlokalizowany jest w korze nowej, odnosi się do wymiaru poznawczego interpodmiotowości i do tworzenia znaczeń. Jest on odpowiedzialny za indywidualne zestawienia i zmienność ich przejawów, w zależności od kultury pochodzenia.
System interpodmiotowości, ponieważ ewolucjonistycznie nowszy, sprawuje funkcję regulującą nad niższymi systemami, z których się wyłania. Natomiast anormalna aktywacja tych ostatnich może prowadzić do mniej lub bardziej przedłużonej dysolucji (rozpadu) motywacji interpodmiotowej.
W konsekwencji tego żaden wpływ kulturowy na treść świadomości nie może anulować ewolucjonistycznych (a więc uniwersalnych) fundamentów, na których opiera się świadomość wyższego rzędu.
Wynika z tego, iż każda ludzka emocja zakłada oddziaływanie wyższych procesów poznawczych: fizjologiczne składniki emocji zostają przekształcone we właściwe emocje jedynie dzięki oddziaływaniom rejonów nowej kory i “poznawczych” mózgu człowieka.
Interpersonalne systemy motywacyjne
Systemy należące do drugiego poziomu hierarchicznego nazywane są u człowieka interpersonalnymi systemami motywacyjnymi (SMI). Interpersonalne systemy motywacyjne stanowią więc determinowaną biologicznie i selekcjonowaną na bazie ewolucji uniwersalną tendencję, której przejawy w zachowaniu przedstawiają zmienne indywidualne. Regulują one zachowania w zależności od określonych celów i są w ścisłym związku z doświadczeniem emocjonalnym. Emocje w rzeczywistości towarzyszą działaniu interpersonalnych systemów motywacyjnych i mogą być uznawane za wskaźniki ich aktywności. Według Liottiego każde specyficzne doświadczenie emocjonalne może być dobrze rozumiane, jeśli rozpatrywane jest w odniesieniu do interpersonalnego systemu motywacyjnego, w ramach którego się zawiera. Emocje stanowią modalność funkcjonowania interpersonalnych systemów motywacyjnych i mogą być odnotowane przez świadomość. Kiedy spotykają się dwie osoby, ich wymiana interpodmiotowa jest więc zawsze regulowana i motywowana przez SMI, które w konsekwencji się aktywują. SMI stanowią fizjologiczne systemy regulacji, które raz aktywowane, organizują zachowania społeczne, interpersonalne ponad doświadczenie emocjonalne i reprezentację „ja-z-innym”.
Podstawowych interpersonalnych systemów motywacyjnych jest pięć, a aktywności każdemu z nich towarzyszą inne emocje.
System przywiązania
System motywacyjny przywiązania ukierunkowany jest na uzyskanie pomocy i ochronnej bliskości innej osoby uważanej za odpowiednią do tego. System aktywuje się i przejmuje kontrolę nad emocjami oraz zachowaniem w sytuacjach bólu, zagrożenia, poczuciu własnej podatności na zranienia i samotności. Kiedy jest aktywny, reguluje serię emocji, które zwykle mogą być postrzegane jako sekwencja: strach przed separacją, złość protestu, smutek z powodu utraty i na końcu oddzielenie emocjonalne. Dezaktywacja systemu umożliwia aktywację innych rejestrów motywacyjnych jak eksploracji, kooperacyjnej zabawy, seksualności pary.
System opieki
System jest wzajemnie dopełniający się z systemem przywiązania. Prowadzi on do udzielania opieki członkowi tego samego gatunku, ułatwiając wspieranie innych jednostek własnej grupy. Aktywowany jest przez sygnały proszenia o ukojenie i ochronę wyrażane przez inną jednostkę, która ze swej strony motywowana jest przez system przywiązania lub przez postrzeganie jej kruchości/trudności. Emocje pochodzące z aktywacji tego systemu to lęk, współczucie, ochronna czułość lub wina związana z nieudzieleniem opieki. System dezaktywuje się wraz z ustąpieniem okoliczności aktywujących, a więc przez postrzeganie sygnałów ulgi i bezpieczeństwa innego.
System seksualny pary
System seksualności ukierunkowany jest na formowanie się i utrzymanie pary seksualnej. Aktywowany jest przez wewnętrzne sygnały fizjologiczne jak zmiany hormonalne (mające większe znaczenie u zwierząt niż u człowieka) oraz sygnały zachowań zabiegających o względy wyrażanych przez inną jednostkę. Emocje związane z systemem to wstydliwość, strach przed odrzuceniem i zazdrość; postrzeganie zbliżania się do celu natomiast łączy się z doświadczeniem emocjonalnym pragnienia i przyjemności erotycznej. Orgazm stanowi kres aktywacji systemu, który może być dezaktywowany również przez aktywację innych systemów motywacyjnych. Wewnątrz pary seksualnej może oczywiście ujawniać się aktywacja innych SMI (przywiązania-opieki, agonistycznego, kooperacji), co w konsekwencji wzbogaca formę i jakość relacji.
System agonistyczny lub rangi
Agonistyczny system współzawodnictwa o pozycję społeczną ukierunkowany jest na określenie pozycji społecznej władzy oraz dominacji/podporządkowania po to, by regulować wewnątrz grupy pierwszeństwa w prawie dostępu do zasobów. Po ustanowieniu hierarchii wewnątrz grupy jest ona obecna i aktywna w czasie, zapewniając biologiczną korzyść eliminacji konieczności ciągłych walk, które mogłyby prowadzić do stanu wyczerpania u jednostek. Określenie pozycji społecznej następuje poprzez zrytualizowane formy, w których agresja nie jest ukierunkowana na zranienie przeciwnika, lecz na osiągnięcie wyrażenia przez niego sygnałów poddania się. Sygnał agonistyczny aktywowany jest przez:
a) postrzeganie tego, iż jakieś zasoby są ograniczone i pożądane przez więcej niż jednego członka danego gatunku
b) sygnały wyzwania pochodzące od innego członka grupy społecznej
c) u człowieka przez osąd, wyśmiewanie, obwinianie oraz inne sygnały rangi
Dezaktywacja systemu determinowana jest sygnałami poddania się, które niosą uznanie własnego podporządkowania się zwycięzcy. System ten może być dezaktywowany przez aktywację innego systemu motywacyjnego.
Parytetowy system kooperacji
System kooperacji ukierunkowany jest na osiągnięcie wspólnego celu, którego osiągnięcie ułatwia wspólne działanie. System aktywowany jest przez postrzeganie, iż ograniczone zasoby okazują się łatwiej dostępne dzięki wspólnym wysiłkom większej liczby jednostek. System aktywowany jest przez percypowanie przez inne współdziałające jednostki, w związku z wcześniej ustalonymi celami oraz postrzeganiem parytetowości (sygnałów nieagonistycznych) jak uśmiech. System może być dezaktywowany przez osiągnięcie celu, przez zdradę kooperacyjnej lojalności przez innych lub też przez aktywację innych niekompatybilnych systemów motywacyjnych. Kiedy postrzega się zbliżanie się do celu emocje związane z aktywnością systemu, to podzielana radość, zaufanie i przyjacielska miłość; poczucie winy, nieufność i żal sygnalizują natomiast sprzeniewierzenie się celowi właściwemu dla tego systemu.
Emocje
Emocje odgrywają rolę pośrednią pomiędzy postrzeganiem sytuacji, która aktywuje dany system motywacyjny a zachowaniem, które zmierza do osiągnięcia celu systemu. Operacje regulacji zachowania każdego SMI są głęboko nieświadome, emocje natomiast stanowią pierwsze fazy aktywności systemu, które mogą być odnotowane w świadomości. Emocje stanowią część operacji jakiegoś systemu motywacyjnego, nie mają zaś same w sobie właściwości motywujących (nie licząc poziomu bezpośredniej przyczynowości) Niektóre emocje wydają się powstawać jedynie wspólnie z specyficznym systemem motywacyjnym i nie ujawniają się nigdy w trakcie aktywacji innych systemów interpersonalnych. Inne natomiast mogą się aktywować w trakcie aktywności większej liczby systemów, w ramach sekwencji emocjonalnych bardzo od siebie odmiennych.
Analiza wskaźników motywacji interpersonalnych w zapisach sesji
Analiza wskaźników motywacji interpersonalnych w zapisach sesji (AIMIT) ma na celu ocenę złożonej dynamiki motywacyjnej, która może mieć ważną rolę w genezie i utrzymywaniu się zaburzeń psychopatologicznych.
W szczególności umożliwia wyodrębnienie wskaźników, które sygnalizują aktywację jakiegoś systemu motywacyjnego lub wyodrębnienie sygnałów przejścia od jednego systemu motywacyjnego do innego. Każdemu systemowi motywacyjnemu przypisuje się kod: At (przywiązanie), Ac (opieka), Sex (seksualny), Ra (rangi), Pa (parytetowa wspólpraca); jeśli system jest aktywny w danym momencie relacji terapeutycznej, używa się kodu Rel (relacja), jeśli natomiast system aktywny jest w narracji, w którą jednak nie jest zaangażowany rozmówca [terapeuta] używa się kodu Nar (narracja).
Przywiązanie a trauma
Liotti ukazuje to, jak bardziej niż sukcesywne traumy, to zdezorganizowane przywiązanie w pierwszym roku życia stanowi silny predykator dysocjacji. Wysuwa hipotezę, iż interakcja pomiędzy traumatycznymi wspomnieniami a zdezorganizowanym przywiązaniem może stanowić niezbędny uprzedni czynnik dysocjacji patologicznej.
Według Liottiego prawdopodobnym mechanizmem, leżącym u podstaw tego wydaje się wyjątkowa interakcja pomiędzy dwoma wrodzonymi systemami motywacyjnymi będącymi owocem ewolucji: systemem obrony i systemem przywiązania.
O ile w optymalnych warunkach oba te systemy funkcjonują w idealnej harmonii (dziecko ucieka od niebezpieczeństwa, szukając ochronnej bliskości matki, a po uzyskaniu ukojenia dezaktywuje się u niego system obrony), w przywiązaniu zdezorganizowanym postać przywiązania jest jednocześnie źródłem zagrożenia i ukojenia, tworząc u dziecka strach bez rozwiązania (bez ujścia).
Teoria poliwagalna Porgesa pomaga wyjaśnić, jak brak hamowania systemu obrony przez system przywiązania po tym, jak traumatyczne wydarzenie się zakończyło ułatwia dysocjację: zwarzywszy na to, iż atak/ucieczka nie są możliwe, możliwa jest, iż ostatnią możliwą obroną jest pozorna śmierć, z aktywacją kompleksu grzbieto-wagalnego nerwu błędnego, która zagraża wyższym funkcjom integracyjnym świadomości.
Dlaczego jednak nie występują tak ewidentne i częste symptomy dysocjacyjne u dzieci z przywiązaniem zdezorganizowanym? Hipoteza jest taka, iż większa część z nich rozwija strategie kontrolujące rodziców, bez aktywowania przywiązania, wykorzystując zaś inne systemy motywacyjne, jak system rangi lub opieki. Te strategie kontrolujące funkcjonują dobrze, dopóki zbyt intensywna presja systemu przywiązania nie powoduje ich załamania się, powodując pojawienie się wewnętrznego modelu operacyjnego przywiązania zdezorganizowanego.
System obrony zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ zaangażowany jest we wszystkie doświadczenia traumatyczne. Trauma z definicji niesie ze sobą zawsze zagrożenie życia lub integralności. Raz aktywowany przez postrzeganie takiego zagrożenia, system obrony ujawnia się poprzez sekwencję zachowań, opisanych przez cztery “F”: Freezing, Flight, Fight, Feigned death. Aktywacja systemu obrony rozpoczyna się natychmiastowym i automatycznym znieruchomieniem (freezing, zamrożenie) koordynowanym przez system ortosympatyczny i któremu oprócz wzrostu napięcia mięśniowego, którego celem jest przygotowanie do ucieczki (flight) lub do walki (fight) towarzyszy bradykardia i przyśpieszony oddech. Wybór pomiędzy ucieczką a walką następuje w trakcie fazy zamrożenia i związany jest z operacjami w mózgu, które odbywają się na poziomie pnia mózgu, nie wymaga więc zaangażowania świadomości wyższego rzędu. Dokywana jest ocena czysto percepcyjna - a nie koncepcyjna – porównania sił z napastnikiem lub drapieżnikiem. Jeśli ocena ta jest na korzyść zaatakowanego, po fazie zamrożenia następuje atak, w przeciwnym zaś wypadku – ucieczka. Dokonywana ocena jest czysto percepcyjna - a nie koncepcyjna – porównania sił z napastnikiem lub drapieżnikiem. Jeśli ocena ta jest na korzyść zaatakowanego, po fazie zamrożenia następuje atak, w przeciwnym zaś wypadku – ucieczka. Jeśli natomiast ucieczka okazuje się niemożliwa, może ujawnić się ekstremalna obrona, również automatyczna, czyli wariant omdlenia wagalnego znanego jako pozorna śmierć.
O ile pierwsze trzy fazy aktywacji systemu obrony regulowane są przez system ortosympatyczny, pozorna śmierć regulowana jest przez kompleks grzbieto-wagalny. Ekspresja twarzy w sposób bezpośredni odzwierciedla stan poliwagalny osoby; poprzez proces „neurocepcji” (chodzi tu o proces neurofizjologiczny) system nerwowy – bez udziału świadomości i często niezależnie od narracji poznawczej - ocenia zagrożenie występujące w otaczającym środowisku. W takich ramach możliwe jest, iż u osób, które przeżyły wydarzenia traumatyczne, neurocepcja niebezpieczeństwa aktywuje się w sposób automatyczny również wówczas, gdy nie występuje “realne” zagrożenie. Aktywacja kompleksu grzbietowego nerwu błędnego zagraża wyższym, integrującym funkcjom świadomości. Znaczenie tej wiedzy o implikacjach aktywacji klinicystów o implikacjach aktywacji kompleksu grzbieto-wagalnego w doświadczeniach traumatycznych polega na tym, iż aktywacja taka może wyjaśniać wiele symptomów obserwowalnych u pacjentów, którzy cierpią na skutki traum psychicznych: symptomy somatoformiczne skrajnego wyczerpania i niepewność motoryczna, stępienie i typowe utrzymujące się uczucie osobistej bezsilności.
Centralna rola relacji terapeutycznej i parytetowego systemu współpracy
Takie podejście ma bardzo ważne odzwierciedlenie w relacji terapeutycznej z straumatyzowanymi pacjentami: zbyt opiekuńczy terapeuta może spowodować pojawienie się wewnętrznych modeli operacyjnych przywiązania zdezorganizowanego, wraz z fobią przed przywiązaniem i przed utratą przywiązania, ułatwiając procesy dysocjacyjne. Zgodnie z teorią Liottiego, najlepszy profil relacyjny gwarantuje parytetowa pozycja współpracy pomiędzy terapeutą a pacjentem. Tworzenie przymierza terapeutycznego jawi się jako jedno z głównych narzędzi terapii, zwłaszcza w przypadku pacjentów głęboko straumatyzowanych.
Tłumaczenie - Hanna Michalska
